در طی هشت سال دفاع مقدس، جهادگرانی بدون سپر برای رزمندگانشان خاکریز درست می‌کردند تا از تیررس دشمن در امان بمانند و امروز نیز به تأسی از آنان پزشکان و پرستاران ایثار را در راه مبارزه با کرونا ویروس نمایان کرده‌اند. آنان که خود با خطرات این ویروس کاملا آشنایی داشته، امروز بدون توجه به خطرات آن تنها به یک چیز می‌اندیشند و آن هم نجات جان بیماران است. در روزهایی که رشادت‌های کادر درمانی در سرتاسر کشور، بر سر زبان‌هاست، به بهانه این موضوع، در میان تاریخ قدم می‌زنیم و قدیمی‌ترین اسناد مربوط به بیمارداری را در آستان قدس رضوی با هم مرور میکنیم.
روایتگران کاغذی
تاریخ ایران بر اساس اسناد موجود تا کنون در حکومت‌های مختلف شاهد فداکاری‌های زیادی از سوی خادمان بیماران و بیمارداران در بیماری‌های واگیردار بوده است. سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی از غنی‌ترین و باسابقه‌ترین مراکز کتابخانه‌ای، موزه‌ای و گنجینه اسناد در منطقه و جهان اسلام است که بر اساس تاریخ اولین کتاب وقفی به این آستان مقدس، در سال 327 هجری قمری، این کتابخانه بیش از 1100 سال قدمت دارد. در مرکز اسناد این سازمان بیش از 20 هزار برگ، سند دارالشفا از دوره صفویه تا پایان دوره پهلوی اول نگهداری میشود که حدود 900 سند آن مربوط به پرستاران است که به عنوان بیماردار و خادم بیمار در بیمارخانه یا دارالشفا مشغول به کار بودهاند. اصطلاح دارالشفا از سال 1050 هجری قمری به بعد متداول شد که قبل از این تاریخ به آن بیمارخانه یا مریض‌خانه می‌گفتند. اصطلاح پرستار و پرستاره نیز از دوره ناصرالدین شاه قاجار و از حدود سال 1315 قمری به بعد رایج شده است. بر مبنای این اسناد، تعداد پرسنل دارالشفا از پنج نفر در سال 1011 هجری قمری دوران شاه عباس اول صفوی، به 38 نفر در سال 1334 قمری دوران احمدشاه قاجار رسیده است.
ساختار تشکیلات پرستاری
ساختار تشکیلات پرستاری در بیمارخانه حضرتی یا همان دارالشفا، از دوره صفوی به بعد زیر نظر شربتخانه و ابواب جمعی شربتدارباشی اداره می‌شد که شامل بیماردارباشی، بیماردار و خادم بیماران بوده است. در این میان، بیماردارباشی مانند سرپرستار و مترون امروزی، مسئول برنامهریزی نوبتهای کاری بیمارداران و گزارشگر حضور و مدت خدمت آنان به ناظر دارالشفا بوده است که وی می‌بایست از سواد کافی برخوردار باشد. مناصب و مشاغل تشکیلات دارالشفای آستان قدس رضوی از دوره صفویه تا پایان دوره قاجاریه شامل حکیم باشی، حکیم، طبیب به عنوان رئیس، ناظر مدیر داخلی، جراح، کَحّال چشم پزشک، شربتدار مسئول داروخانه، عزَب دفتردار، محاسب یا حسابدار، بیماردار باشی سرپرستار، بیماردار پرستار، خدمه بیمار بهیار یا بهکار، دلاک، حَجّام، فَصّاد، دربان، سرایدار، اطاقدار مسئول انتظامات، چراغچی مسئول روشنایی، آشپز، سلمانی و… است که تمامی مشاغل مذکور دارای شرح وظایف مشخص و جیره و مواجب نقدی و غیر نقدی معینی بوده و به نسبت میزان توانایی، نوع کار و مدت حضور در محل کار و با تایید مناصب بالاتر انجام می‌شده است.
زنان بیماردار
بیمارداران به سبب نذر خدمت یا به اعتبار حضور پدران و بستگانشان در بیمارخانه مشغول به کار می‌شدند. با توجه به سختی کار و حضور در شیفت شب و حقوق کم بیمارداران(به نسبت سایر مشاغل دارالشفاء) و با توجه به موقعیت خاص مذهبی و رعایت موازین شرعی در محیط معنوی حرم مطهر بیشتر کارکنان شاغل در بیمارخانه و مخصوصاً در بین بیمارداران ارتباط نسبی و یا سببی بین کارکنان در طول تاریخ کاملاً مشهود است. برخی تصور می‌کنند شغل پرستاری برای بانوان از زمان ایجاد بیمارستان‌های امروزی و مربوط به قرن حاضر است، با توجه به اَسناد آستان قدس، شغل بیمارداری از دوره صفویه در دارالشفای رضوی برای بانوان مرسوم بوده و بانوان بیمار به وسیله بیمارداران زن مراقبت می‌شدند. این مسئله حساسیت و دقت عمل مسئولان و متولیان حرم مطهر رضوی را به مسائل مهم شرع اسلام در کنار آرامگاه این امام همام نشان می‌دهد، که برای بیماران زن خواه مجاور یا زائر، مشکل و مانع و محدودیتی در بیمارخانه وجود نداشته و تا به دست آوردن سلامتی مجدد در این بیت شریف به رایگان اقامت می‌نمودند. بيمار علاوه بر شفای روحی پس از زیارت امام از شفای جسمی نیز برخوردار می‌شد. با توجه به اسناد مصداق بسیار نادری از وقف بنده‌ای حبشیه از جنس مونث به نام فضه توسط محمد حسین عضدالملک متولی باشی آستان قدس برای دارالشفاء نیز وجود دارد وی در زمره بیمارداران حضرت به صورت شبانه‌روزی وظیفه آشپزی و پرستاری از بیماران غریب را به عهده داشته است. این کنیز از نظر آشپزی و نظافت دارای حسن سلیقه بوده است. اسناد بسیاری مبنی بر پرداخت حقوق نقدی و جنسی توسط آستان قدس رضوی به شخص مذکوره موجود است این مطلب نشان می‌دهد که حرمت انسانی در یک مجموعه مذهبی تا چه اندازه مهم بوده و هیچ‌گاه به چشم حقارت حتی به کنیزی نمی نگریسته‌اند. بروات حقوقی مهر شده وی با سجع «فضه کنیز شاه رضا» مهر گردیده است. وی تا زمان مرگ خود در دارالشفاء مشغول به کار بوده و از حقوق انسانی و مالی خویش برخوردار بوده است.
وظایف مشاغل درمانی
بیماردار یا پرستار نیز وظیفه مراقبت از بیماران را به عهده داشت که با توجه به جدا بودن بخش‌های زنانه و مردانه، بیمارداران مرد در بخش مردانه و بیمارداران زن در بخش زنانه در تمام مدت و به صورت شبانه‌روزی در حال خدمت به بیماران بودند. خادمان بیماران بهکار یا بهیار یکی دیگر از اعضای ساختار تشکیلات پرستاری بیمارخانه حضرتی و از کارکنان دارالشفا بودند که وظایف مختلفی چون کمک پرستاری، شست و شوی ملحفه و لباس و رختخواب بیماران با آب و صابون و همچنین پاکیزه نگهداشتن اتاق‌ها و دفع آلودگی از محیط مریض‌خانه را به عهده داشتند. در اواخر دوره قاجار مراقبت از فرزندان و کودکان همراه مریض و نگهداری از نوزادان شیرخوار، مخصوصاً اطفال رها شده در حرم مطهر و رسیدگی به آن‌ها تا مشخص شدن وضعیتشان نیز به عهده بیمارداران بود.
قدیمی‌ترین اسناد بیمارداران
قدیمی‌ترین اسناد بیمارداران در دارالشفا به سال 1011 هجری قمری می‌رسد که بابت حقوق خود رسید دریافت حقوق داده‌اند. قاسم بیماردار و امیرسلطان محمد بیماردار، از نخستین بیمارداران دارالشفای سرکار فیض آثار است. بر اساس اسناد موجود در گنجینه رضوی، از جمله نام برخی از بیمارداران دارالشفای دوره صفوی، می‌توان به حاجی سعید بیماردارباشی، حاجی قاسم بیماردار، نورالدین محمد بیماردار و همچنین از جمله نام تعدادی از بیمارداران دوره قاجار به آقا یوسف بیماردار و زوجه‌اش سیده طاج بیماردار در سال 1271 قمری، میرزا حسین بیماردار و زوجه‌اش رقیه بیماردار در سال 1285 قمری و… اشاره کرد.
