بر این اساس مراکز دینی اسلامی از جمله تشکیلات اداری آستان قدس رضوی به این امر اهتمام ویژه ای داشته و در طی تاریخ خود براساس عایدات وقف به تشکیل مراکز آموزشی و دینی اقدام کرده است.
در مرکز اسناد و مطبوعات گنجینه رضوی 13 میلیون و پانصد هزار برگ سند تاریخی نگهداری می‌شود که بالغ بر 7000 برگ سند آن در رابطه با مکتب‌خانه‌ها و مدارسه علمیه و مراکز آموزشی، از دوره صفویه تا پایان دوره پهلوی است.
بخش عمده ای از این اسناد که به صورت وقف به مرکز اسناد آستان قدس رضوی اهدا شده است، به تاریخ تشکیل مراکز علمی در این تشکیلات در دوران صفویه اشاره دارد.
مکتبخانههای اطفال ایتام نخستین مرکز آموزشی بارگاه رضوی
در دین مبین اسلام، بر ضرورت تعلیم و تربیت و کسب علم، تأکید فراوان شده است. چنان‌که ابتدا محور آموزش، فهم و یادگیری قرآن کریم بود و مساجد، مأمن برگزاری جلسات آن به شمار می رفت. به تدریج، مراکز آموزشی از مساجد تفکیک شده و محل آموزش کودکان، مکانی به‌نام مکتب‌خانه شد. مکانی که با بررسی چگونگی شکل‌گیری، نحوه اداره و تغییر و تحولات آن می‌توان گوشه‌هایی از تاریخ اجتماعی و آداب و سنن جامعه را شناخت.
در گذشته‌های دور در جوار بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع)، دو نوع مرکز آموزشی اعم از مکتب‌خانه و مدرسه علمیه وجود داشت که در مکتب‌خانه‌ها، آموزش ابتدایی به اطفال تدریس و در مدرسه‌های علمیه، آموزش‌های تخصصی ارائه می‌شد.
زهرا فاطمی مقدم؛ مسئول بخش نمایه‌سازی اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی می‌گوید: «نزدیک به هفت هزار برگ سند، از دوره صفویه تا قاجاریه، درباره مدرسه‌های این آستان مقدس در آرشیو اسناد مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. بیشتر این اسناد مربوط به مکتب‌خانه‌ها و بخشی از آن‌ها هم روایتگر فعالیت مدرسه‌های علمیه مانند فاضل خان در دوره قاجار است.
بر پایه اسناد تاریخی «مکتب‌خانه اطفال ایتام»؛ از نخستین مراکز آموزشی در جوار بارگاه منور رضوی بوده که برای آموزش اطفال، پایه گذاری شده است.
دو مکتب‌خانه دیگر با عناوین «مکتب‌خانه صحن جدید» و «مکتب‌خانه میرزا ابوالحسن خان» نیز در این مکان مقدس فعالیت داشته است.
بر اساس اسناد موجود گنجینه رضوی، قدیمی‌ترین مکتب‌خانه حرم مطهر امام رضا(علیهالسلام) از دوره صفوی تا پایان دوره قاجار دایر بوده است.
فاطمی مقدم بیان می‌کند: «قدمت قدیمی‌ترین سند مرتبط با این مکتب‌خانه به سال ۱۰۱۲ قمری برمی‌گردد. این سند، قبض پرداخت مبلغ شش تومان و ۷۴ دینار رایج خراسان از محل درآمدهای آستان مقدس رضوی، به معلم(یار علی) و شاگردهای مکتب‌خانه ایتام و تعدادی افراد مستحق است».
همچنین وقف‌نامه‌هایی مرتبط با مکتب‌خانه ایتام وجود دارد که نشان می‌دهد هزینه‌های آن در طول تاریخ از محل موقوفات آستانه تأمین می‌شده است.
به‌طور مثال، موقوفه محراب‌خانی بیشتر تعلیم و تربیت اطفال یتیم سید را مورد توجه قرار داده بود. از این رو در بعضی از اسناد، نام این مکتب‌خانه‌ها با عناوین «مکتب‌خانه اطفال ایتام سادات» و «مکتب‌خانه سرکار محراب‌خانی» ذکر شده است. از سوی دیگر چون محل تشکیل آن، صحن عتیق(انقلاب اسلامی امروزی) بوده، با نام «مکتب‌خانه صحن مقدس عتیق» و یا «مکتب‌خانه سر کار فیض آثار» هم معرفی شده است.
دانش‌آموزان در این مکتب‌خانه‌ها در کنار یادگیری تلاوت قرآن، کتاب‌هایی در موضوع صرف و نحو عربی، آداب مذهبی، اخلاق اسلامی، ادعیه، زندگی‌نامه و سخنان ائمه اطهار(علیهمالسلام)، تاریخ، شعر و داستان، کتاب‌های حلیه‌المتقین، زادالمعاد، خاورنامه، رستم‌نامه، صد کلمه ،دیوان حافظ، گلستان سعدی ، عقاید الشیعه و… را می‌خواندند و محصلان این مکتب‌خانه‌ها در ماه مبارک رمضان، فقط به تلاوت قرآن می‌پرداختند.
موقوفاتی برای تحصیل
در طول تاریخ، نیک‌اندیشان بسیاری املاک خود را برای مصارف مکتب‌خانه‌ها وقف کردند. به‌طور نمونه در سال ۱۲۷۹ قمری، میرزا ابوالحسن؛ صاحب نسق آستان قدس، بخشی از درآمد حاصل از املاک خود را وقف بر مکتب‌خانه اطفال در صحن عتیق می‌کند.
اما پس از مرگ او، متولی اوقاف از هزینه این موقوفه، اقدام به تأسیس مکتب‌خانه‌ای در محل مزار مرحوم واقف در این صحن می‌کند.
با توجه به اینکه میزان درآمد موقوفه مکتب‌خانه میرزا ابوالحسن کم بوده، فقط ۶ تا ۸ نفر در آن تحصیل می‌کردند و تا شکل‌گیری مدرسه رضویه تنها مکتب‌خانه اطفال ایتام سادات تا دیرباز فعال بوده است.
فاطمی مقدم در این باره ابراز می‌کند: «این مکتب‌خانه در سال ۱۳۲۷ قمری، به صلاحدید میرزا شفیع خان صدرالممالک متولی آستان قدس به شکل مدرسه‌ای با چهار کلاس به باغ مرحوم آصف‌الدوله (چهار باغ) منتقل می‌شود و به نام «صدریه» و سپس «رضویه» تغییر نام می‌دهد».
در سال ۱۳۳۰ قمری، مدرسه رضویه به صحن عتیق و سپس در سال ۱۳۳۷ قمری(۱۲۹۷ خورشیدی) به باغ آصف‌الدوله نقل مکان می‌کند.
فاطمی مقدم ادامه می‌دهد: «اسناد مرتبط با این مکتب‌خانه‌ها شامل صورت هزینه‌های آن مانند پرداخت مواجب به معلم و دستیارش که در اصطلاح آن زمان «خلیفه» نامیده می‌شد، صورت مخارج تهیه لباس و خوراک اطفال، گزارش روزانه حضور و غیاب و همچنین دروس مکتب‌خانه و گزارش مصارف و مواجب مدرسه رضویه، می‌شود». مدرسه علمیه فاضلیه مدرسه فاضل‌خان یا فاضلیه، از جمله مدرسه‌های معتبر و قدیمی مشهد مقدس بوده که در نیمه دوم دهه یازدهم هجری قمری، توسط سه تن از علمای دینی و مدرسان نامی خراسان، ساخته شده است. کتیبه این مدرسه نشان می‌دهد بنای آن سال ۱۰۷۵ قمری و در دوره صفویه، به اتمام رسیده است.
تاسیس مدارس نوین توسط آستان قدس رضوی در شهر مشهد
در زمان محمدولی اسدی؛ نیابت تولیت وقت آستان قدس رضوی، اقداماتی جهت ساختن فضای آموزشی به سبک جدید آغاز شد. در حدود سال ۱۳۰۷ شمسی، به دنبال تعطیلی مکتب‌خانه‌ها و تأسیس دبستان دولتی بهجای آن‌ها، آستان قدس رضوی از محل درآمد موقوفات مکتب‌خانه‌ها، دبستانی شش کلاسه در باغ آصف‌الدوله راه‌اندازی و تمامی اطفال را به آن منتقل کرد. در سالهای بعد، علاوه بر این مدارس، مدرسه‌ای برای دختران نیز تاسیس شد.
یکی از نکات قابل توجه، اهتمام آستان قدس رضوی در انتقال کودکان از پرورشگاه آستان قدس به این مدارس برای ادامه تحصیل به صورت رایگان بوده است.
مراکز علمی و آموزشی در آستان قدس رضوی پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی روند رو به توسعه ای را آغاز کرد.
آستان قدس رضوی با هدف توسعه محیطهای آموزشی و ارائه خدمات فرهنگی و علمی به جامعه، از سال 1365 به بعد به تاسیس بنیاد فرهنگی رضوی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشگاه امام رضا(ع) و… اقدام کرد.
علاقه‌مندان برای کسب اطلاعات بیشتر درباره مدرسه‌های قدیمی آستان قدس رضوی می‌توانند به گروه اسناد این آستان مطهر در جوار حرم ملکوتی امام هشتم(ع) مراجعه کنند و از نسخه‌های دیجیتال مجموعه اسناد مرتبط با این موضوع و کتاب‌های تاریخی مانند «تاریخچه مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس رضوی با تکیه بر اسناد»، طبق ضوابط مدیریت امور اسناد و مطبوعات این آستان مقدس استفاده کنند.
منبع : آستان نیوز تصویر از حمید فرشباف
