طرحی که با همه ابعاد و همه گستردگی و اهمیتش در کمتر از 10 ماه اجرا شده و با تأکید بر حفظ معماری موجود، نتیجه این شده که زائران، هنگام زیارت با وجود بهره بردن از طرح‌های زیبایی که به اجرا گذاشته شده ، همان حس خاطره انگیز و دوست داشتنی زیارت های دیروز را داشته باشند و چه بسا چشمشان به فضاها و چشم اندازهای تازه‌ای از حرم بیفتد که لذت زیارتشان را دو چندان می‌کند. در این باره با دکتر «محمدمهدی برادران» مدیر عالی حرم مطهر رضوی که مدیر ارشد طرح بازسازی هم بوده به گفت‌وگو نشسته ایم که بخش هایی از آن را می خوانید:
صحبتمان را با ساختار مدیریتی در حرم مطهر رضوی آغاز کنیم و برایمان بگویید مسئولیت ساخت و سازهای داخل حرم دقیقا بر عهده چه بخشی است؟
با ابلاغ ساختار جدید آستان قدس و ایجاد مدیریت عالی حرم، در مدیریت های داخلی حرم مطهر هم تغییراتی ایجاد شد. در ساختار قبلی، بخشی به نام معاونت فنی و نگهداری وجود نداشت بلکه آنچه بود در قالب سازمان حریم حرم تعریف شده بود؛ اما در ساختار جدید، معاونت فنی و نگهداری حرم شکل گرفت و ملزم به پیگیری همه امور فنی و عمرانی داخل حرم شد و مدیریت جامع تری نسبت به گذشته شکل گرفت تا برنامه ریزی و اجرای طرح ها و پروژه ها منسجم تر و متوازن تر شود. البته در این اقدامات، مجموعه های دیگری هم نقش موثر وکمک شایانی داشتند، از جمله مدیریت روشنایی معاونت خدمات زائرین ، شرکت آرایه های معماری رضوی، موسسه ی آفرینش های هنری آستان قدس و بسیاری از پیمانکاران که ذکر نامشان در این گفتگو نمی گنجد.
گویا پروژه‌های تعریف شده متعددی در حرم مطهر معطل مانده بود؟
بله، پروژه های تعریف شده زیادی وجود داشت که شاید حتی برخی از آن ها بیش از 10 سال قبل توسط معاونت اماکن متبرکه به عنوان پروژه های مورد نیاز برای میزبانی بهتر از زائران اعلام شده بود اما به دلایلی از جمله حضور گسترده زائران و نبود فرصت مناسبی که اماکن متبرکه خالی و خلوت باشد، معطل مانده بود. البته دلایل خاص اداری، کامل نبودن مطالعات برخی طرح ها، هم خوانی نداشتن با معماری حرم و مسایلی از این دست هم از جمله دلایل معطل ماندن طرح ها بود.
و انگار با شیوع کرونا، چنین فرصتی برای اجرای برخی اقدامات اساسی در داخل حرم مطهر فراهم شد، درست است؟
همین طور است، با شیوع کرونا و محدودیت هایی که در سراسر کشور از جمله اماکن متبرکه و حرم مطهر رضوی ایجاد شد، اگرچه این اتفاق برای همه خادمان امام رضا(ع) تلخ و ناگوار بود اما مانع از خدمت رسانی نشد و برای آن برنامه ریزی کردیم تا بتوانیم حداکثر استفاده را از دوره خلوت تر شدن موقت حرم مطهر ببریم. جلسات متعددی با موضوع بازسازی حرم برگزار شد و از متخصصان و هنرمندان برجسته و با تجربه کشور در این جلسات دعوت کردیم. همزمان در مرکز ارتباطات و رسانه آستان قدس نیز یک تیم مستندسازی فعال شد تا بتوان تمامی اقدامات را به عموم زائران و مجاوران گزارش بدهیم.
چارچوب کلی و خط و معیاری که برای پروژه های تعریف کردید چه بود؟
هنر فاخر هنر معنویت گراست؛ هنر و معماری در حرم مطهر با همین نگاه، انعکاسی از معنویت و متاثر از قدسیت مضجع نورانی حضرت است و در این جهت چند خط مشی مهم مورد توجه ما بود. خط مشی نخست ما توجه به منویات مقام معظم رهبری در زمینه حفظ معماری حرم مطهر بود که در حکم انتصاب تولیت آستان این موضوع به عنوان یک تکلیف ابلاغ شده است. خط مشی دوم، بهره‌گیری حداکثری از فرصت ایجاد شده بخاطر کرونا بود تا بتوانیم در زمان محدودی که در اختیار داریم بیشترین بازدهی و نتیجه را داشته باشیم. خط مشی سوم هم این بود که اصلاحات زیرساختی و ضروری را انجام دهیم، مثالش هم اینکه مجبور شدیم حتی سیم کشی داخل روضه منوره را تغییر دهیم و یا در نقاطی کارهایی برای استحکام بنا داشته باشیم. چهارمین نکته ی مهم این بود که هدایت و راهبری این اقدامات توسط شخص تولیت معزز انجام می گرفت.
پس ممکن است به دلیل حفظ معماری قدیمی، زائران متوجه بسیاری تغییرات و مرمت های انجام شده در حرم نشده باشند؟
بله، البته این همان خواست و نیت ما بود که خوشبختانه محقق شده و با وجود اجرای پروژه های متعدد، حرم مطهر در چشم و ذهن زائران به همان شکل همیشگی باقی مانده است، اما با کمی دقت و ریزبینی می توان متوجه این اقدامات شد. متخصصان امر به خوبی متوجه گستردگی این کارها می شوند، اما طبیعتا ممکن است بسیاری از زائران به دلیل اینکه ما به عمد تغییری در معماری های حرم ایجاد نکرده ایم، متوجه برخی کارها نشوند. اما بطور مثال در رنگ آمیزی جدید و تغییر آیینه های بسیاری از نقاط حرم، کار بزرگ و گسترده ای انجام شده است و اگر کمی با ظرافت به آن نگاه شود، تازگی و نو بودن قابل مشاهده است. برای مثال اگر توجه کرده باشید، در کنار مقبره شیخ بهایی درب جدیدی باز شده اما تغییر محسوس مشاهده نمی شود زیرا جنس و نوع درب و آئینه کاری آن با ظرافت فراوان انجام شده، به گونه‌ای که با بافت قدیمی همخوانی دارد و به زائر احساس جدید بودن نمی‌دهد. یا این که در برخی اماکن، شیب سطوح تغییر کرده است؛ برای مثال در ورودی راهرو دارالسرور به دارالسلام این اتفاق رخ داد و شیب 12 درجه به 5 درجه کاهش یافت که طبیعتا این تغییرات زیرساختی چندان نمود عینی ندارد و قابل مشاهده نیست. نکته جالبی که باید در اینجا به آن اشاره کنم این است که در این عملیات عمرانی، تعدادی آثار تاریخی هم پیدا شد که به موزه حرم رضوی منتقل کردیم تا این گنجینه تاریخی، پربارتر شود.
به نظر می رسد لازم است کمی بیشتر درباره تغییراتی که در حرم مطهر انجام شده، توضیح بدهید تا همه بدانیم چه کارهایی صورت گرفته است.
کار از ضریح مطهر آغاز شد و تا جزئی ترین بخش های اماکن پیش رفت. تعمیرات اساسی گنبد مطهر حدود 45 روز زمان برد، سرداب مقدس، ضریح مطهر، روضه منوره، رواق های منتهی به روضه منوره، نقطه نقطه رواق ها و صحن ها، همه ی درب های چوبی که داخل روضه منوره دیده می شود تغییر پیدا کرد و حجم گسترده ای از فعالیت های عمرانی هم در مسجد گوهرشاد انجام شد. تمام گنبد مطهر در 45 روز به صورت اساسی تعمیر و بهسازی شد.
ما حدود 300 امریه عمرانی از سوی تولیت محترم داشتیم و حدود 480 پروژه تعریف شد که برخی شان پروژه های خیلی بزرگی بود. مثلا تغییر رنگ درب های صحن بعثت یکی از پروژه های بزرگ بود که حدود دو ماه به شکل شبانه روزی و در سه شیفت انجام می شد و در هر شیفت هم 70 نفر مشغول کار بودند. در کنار آن پروژه های کوچک متعددی مثل بازسازی آیینه کاری ها و کاشی کاری های آسیب دیده هم داشتیم که انجام شد. یکی از کارهای اساسی مربوط به روضه منوره و تغییرات اساسی مورد نیاز در آن بود.
برای این پروژه‌ها، اولویت‌بندی خاصی هم مد نظر داشتید؟
بله، اولویت اول ما ضریح مطهر بود؛ دلیلش هم این بود که در سازه های ضریح مطهر به دلیل شست و شوهای انجام شده در طول زمان و درز کردن آب، اشکالات و آسیب هایی به وجود آمده بود که باید ترمیم می شد. میله های فلزی استفاده شده در ضریح دچار آسیب شده بود؛ شواهد و مستندات هم نشان می داد که اگر مرمت آن با تاخیر صورت گیرد، امکان بروز حادثه در زمان حضور جمعیت در اطراف ضریح، وجود دارد.
اتفاقا وقتی مستندات را مشاهده کردیم و متوجه حساسیت این موضوع شدیم، از این حیث برای خودمان هم عجیب بود که گویی در آن ایام حرم رضوی بسته شد تا ما فرصت ترمیم ضریح را داشته باشیم، این قطعا یکی از عنایات خود امام رضا(ع) بود. بنابراین با محوریت ضریح مطهر کار را شروع کردیم که خوشبختانه اقدامات بسیار خوبی انجام شد.
بعد از ضریح مطهر، به سراغ تغییر آئینه ها رفتیم که البته جا دارد عرض کنم این کار توسط معاون محترم سابق اماکن متبرکه آغاز شده بود و آئینه کاری حدود 300 نقطه از روضه منوره و رواق‌های متصله را تغییر دادیم. در این 10 ماه حدود 150 استادکار به صورت روزانه در حرم مشغول بودند و حجم کار عظیمی اعم از گچ‌کاری، بنایی، سنگ کاری، سنگ سابی، سیم کشی، نورآرایی، خطاطی، نجاری، نقاشی، آئینه کاری، کاشی کاری، طلاکاری، نقره کاری، شیشه بری و … انجام شد. البته مثل همیشه عده ی زیادی از این افراد داوطلبانه پای کار آمدند و حتی هزینه مواد اولیه مورد نیازشان را هم خودشان تأمین کردند. برخی از این کارها هم خیلی تخصصی و زمان بر بود. مثلا تیم متخصص جواهرآلات که یکی از اعضای هیات علمی دانشگاه اصفهان در آن حضور داشت و کارهای بزرگی در حوزه خزانه ملی و جواهرات ملی داشتند، 58 روز مهمان حرم بودند تا در حوزه ی درب های مرصع و جواهرآلات حرم و روضه ی منوره کارعلمی کنند.
همچنین برخی از آثار و جواهرات اهدایی به حرم مطهر که در حادثه ی بمب گذاری و انفجار حرم مطهر آسیب دیده بود و مدت ها در خزانه ی آستان قدس نگهداری می شد، طی همین پروژه ترمیم و دوباره در محل سابق نصب شد.
ممکن است این سوال هم در ذهن برخی فرهنگ دوستان ایجاد شود که آیا در انجام این تغییرات، به ضوابط و استانداردهای میراث فرهنگی برای حفظ و احیای اماکن تاریخی نیز توجه شده است؟
همان طور که اشاره کردم، خط مشی اصلی ما توجه به منویات رهبر معظم انقلاب درباره حفظ معماری حرم بود، بر همین اساس استانداردهایی که ما در حرم مطهر برای خودمان تعیین کرده ایم، فراتر از استانداردهای میراث فرهنگی است و به آن پایبندیم. با این وجود در کارگروهی که برای اجرای این پروژه ها تشکیل دادیم، از سازمان ها و مجموعه های مرتبط هم دعوت کردیم. مثلا علاوه بر حضور تیمی از کارشناسان وزارت میراث فرهنگی، شخص دکتر مونسان وزیر محترم هم از روند اجرای کار بازدید داشتند و با توجه به دقت و ظرافتی که در بازسازی حرم مطهر مشاهده کردند، از این اقدامات تقدیر به عمل آوردند. یا مثلا دکتر حسینی معاون هنری وزیر ارشاد به عنوان یک صاحب نظر به جلسات کارگروه دعوت شدند و به دفعات در مدت اجرای پروژه ها، نظرات اصلاحی خودشان را اعلام کردند. خاطرم هست بار آخری که به حرم مشرف شدند، این طور گفتند که کارهای انجام شده «مشعوف کننده» است.
علاوه بر آن از مشورت اساتید صاحبنظر مثل دکتر بلخاری نیز در چند نوبت بهره گرفتیم. مثلا خاطرم هست که ایشان در بازدید از روند احیای بنای هشت ضلعی ا… وردی خان که توسط معماران اصفهانی ساخته شده، گفتند: این معماری کم نظیر است حتی از بناهای خود اصفهان هم فاخرتر است.
باید اشاره کنم که از ویژگی های این بنا این است که می توان از پنجره آن، گنبد منور رضوی را هم دید که یکی از زیبایی های این اثر معماری است.
احیای توحیدخانه حرم هم یکی از کارهای مهمی بود که تحسین کارشناسان میراث فرهنگی را نیز به همراه داشت. این فضا متعلق به بیش از 170 سال قبل است که در 60 سال اخیر تقریبا به طور کامل محو شده بود اما توسط هنرمندان مرمت، احیاء شد و نکته ی مهم دغدغه ی تولیت معزز بود که بارها از روند اجرای این پروژه بازدید فرمودند.
از اقدامات در خصوص نورآرایی ضریح برایمان بگویید؟
در همان ایام که کار عمرانی اطراف روضه منوره را انجام می دادیم، متوجه شدیم یکی از مشکلاتی که در داخل ضریح ایجاد شده بخاطر دو پروژکتوری بود که گاهی استفاده می شود و اثرات نور و حرارت منجر به آسیب دیدگی منبت کاری های داخل ضریح شده بود. اتفاقا نقدهایی هم درباره نوع نور آن مطرح شده بود و برخی معتقد بودند نور سبز این پروژکتور مشابه خیلی از نورآرایی هایی است که جاهای مختلف شهر استفاده می شود، در حالی که انتظار بود نور داخل ضریح، متفاوت و مختص خودش باشد. در مجموع کار نورآیی ضریح بخاطر حساسیت و اهمیتی داشت، توسط یک کارگروه تخصصی دنبال شد تا نوری اختصاصی و متناسب با فرهنگ دینی، تاریخچه ضریح و محیط روضه منوره آماده شود.
در روند اجرای این پروژه یک اتفاق خاص هم رخ داد که بد نیست به آن اشاره کنم. با توجه به این که تاکید داشتیم باید از بهترین و با کیفیت ترین امکانات و تجهیزات برای نورآرایی ضریح استفاده شود، دوستان فنی ما به این نتیجه رسیده بودند که از لامپ های ال.ای.دی آلمانی استفاده شود اما قبل از اجرای این تصمیم یکی از خادمیاران ما که در بخش ویلچر خدمت می کردند، برای تامین لامپ های ال.ای.دی با کیفیت اعلام آمادگی کرد و در نهایت تصمیم این شد که از توان داخلی برای تامین ال.ای.دی های داخل ضریح استفاده شود.
از ظرفیت هایی مثل وقف و نذر هم در این روند استفاده شده است؟
بله طبیعی است بخشی از این کارها به صورت سازمانی و بخشی نیز توسط پیمانکاران بیرونی و برخی هم با محوریت و مسئولیت هنرمندان مجموعه آستان قدس رضوی انجام شده است. جالب است که بگویم برخی از هنرمندان و متخصصان که در احیای حرم کنار ما بودند، خودشان بانی این کار بودند؛ مثلا در حوزه شیشه یکی از کارخانجات بزرگ، تامین تمام شیشه مورد نیاز ما را به صورت رایگان تقبل کرد. به بهانه این مرمت‌ها پیوند ما با خیرانی که قصد مشارکت در پروژه های داخل حرم را داشتند هم نظام‌مند شد و در حال حاضر شکل خوبی به خود گرفته است. و با همت مردم، بخش قابل توجهی از هزینه‌های بازسازی، از محل مشارکت ناذران و واقفان استفاده شد.
منبع : آستان نیوز
گفتگو: مرتضی خفتان پناه
