یکی از مسائل مهمی که در این‌باره طرح می‌شود چگونگی استفاده حداکثری از فعل معصوم و یافتن راهکاری برای توسعه بهره‌گیری از آن است و اینکه ضوابط کارآمدی فعل معصوم چیست و توسعه استنباط از آن بر چه مبنایی استوار است؟ کتاب «توسعه استنباط از فعل معصوم» با محوریت توسعه استنباط از فعل معصوم(ع) شکل گرفت و با تتبع در متون رفتارشناختی معصومان و تحلیل و پردازش آنها به سامان رسید؛ ایده‌ای که بر تاریخ استنادات شیعه استوار است؛ این اثر به تازگی به دلیل استقبال فراوان از سوی مخاطبان برای دومین بار تجدید چاپ شده است، از همین رو با حجت‌الاسلام مهدی مردانی گلستانی نویسنده این اثر و سرپرست پژوهشکده علوم اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی گفت‌وگویی انجام شده است که در ادامه می‌خوانیم.
لطفا در ابتدا درباره انگیزه تالیف کتاب برای خوانندگان ما توضیحاتی بفرمایید؟
عمده فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی بنده مطالعات حدیثی بوده است که تمرکز اصلی آن بر روی مطالعات نهج البلاغه و رفتارشناسی معصومان است. تألیف سه کتاب و 40 مقاله علمی حاصل این فعالیت ها بوده است. اما در خصوص کتاب توسعه استنباط از فعل معصوم باید گفت، ایده اصلی این تحقیق ریشه در سالیان قبل دارد؛ دورانی که بنده تحصیلات رسمی دانشگاه را در مقطع کارشناسی ارشد در رشته علوم حدیث آغاز کرده بودم. در آن زمان متوجه این نکته شدم، تعریفی که دانشمندان از حدیث ارائه کرده اند در مقام عمل چندان مورد توجه و اهتمام قرار نگرفته است. بزرگان ما حدیث را حکایت کنندۀ قول، فعل و تقریر معصوم دانسته‌اند اما در عمل مشاهده می‌کنیم آنچه که به عنوان حدیث مورد توجه قرار گرفته، قول معصوم است و فعل و تقریر معصوم کمتر مورد توجه بوده است. این نکته سبب شد تا بر روی موضوع فعل معصوم تمرکز کرده و این مقوله را مورد توجه قرار دهم.
با توجه به اینکه در زمینه فعل و تقریر معصوم کارهای دیگری هم انجام گرفته، طرح پژوهشی شما چگونه شکل گرفت؟
بنده پس از مطالعه در این موضوع به این نتیجه رسیدم که در رابطه با فعل معصوم 5حوزه مطالعاتی وجود دارد که عبارتند از ماهیت، اعتبار، دلالت، گستره و کارکرد . پس از شناسایی محورهای پژوهشی در این موضوع، با برخی از اساتید مشورت کردم و پیشنهاد شد که حوزه چهارم یعنی کارکردشناسی نسبت به دیگر مولفه‌های مربوط به فعل معصوم ارزش پژوهشی بیشتری دارد. به همین خاطر، طرح پیشنهادی خود را با عنوان کارکردشناسی رفتار معصومان ارائه کردم . پس از مطالعه بیشتر چنین بدست آمد که کارکردهای فعل معصوم خود به دو دسته قابل تقسیم است: کارکردهای نظری و کارکردهای عملی؛ منظور از کارکردهای نظری آن دسته از قابلیت‌هایی است که در مقام استنباط و استخراج آموزه‌های دینی ظهور می‌یابد و مقصود از کارکردهای عملی قابلیت هایی است که در مقام عمل و پیاده‌سازی آموزه‌ها در زندگی استفاده می‌شود. بنده در این کتاب، بحث را مبتنی بر کارکردهای نظری تبیین کردم.
شما در صحبت‌های خود عنوان پژوهش را توسعه کارکرد رفتار معصوم در استنباط آموزه های دینی بیان کردید، چه شد که کلیدواژه «توسعه» را مطرح کردید؟
پس از مطالعه بیشتر درباره فعل معصوم متوجه شدم که بزرگان ما به اصلِ کارایی فعل معصوم در استنباط اذعان داشته و آن را به عنوان یک پیش فرض مورد پذیرش قرار داده اند. به بیان دیگر، اکثر بزرگان ما اعم از فقها، اصولیون و مفسران، فعل معصوم را به عنوان یک منبع استنباط معتبر دانسته و از آن استفاده کرده‌اند. از این رو طبیعتا جنبه نوآوری موضوع چندان قابل دفاع نبود تا اینکه به نظر رسید عنوان توسعه کارکرد معصوم را مورد بررسی قرار دهیم. به این معنا که اگرچه بزرگان ما از فعل معصوم به عنوان یک منبع استنباط استفاده کرده‌اند اما درباره چگونگی توسعه این کارایی و افزایش قابلیت‌های فعل معصوم در حوزه استنباط سخنی نگفته و راهکاری ارائه نکرده‌اند. این نگاه سبب شد که جنبه نوآوری تحقیق برجسته شده و با آثار پیشین متمایز شود.
با توجه به توضیحاتی که ذکر کردید لطفا بفرمایید که این کتاب شامل چه بخش‌هایی می‌شود و دستاوردهای آن چیست؟
این کتاب دارای دو بخش و چهار فصل است؛ بخش اول کتاب، ناظر بر اصل کارآمدی فعل معصوم در استنباط است که در دو فصل ارائه شده است؛ در فصل اول میزان استناد به فعل معصوم در تاریخ مطالعات شیعه مورد بررسی قرار گرفته است و در فصل دوم ضوابط بهره گیری از فعل معصوم در استنباط به بحث گذاشته شده است؛ بخش دوم کتاب به توسعه کارکرد فعل معصوم در استنباط اختصاص دارد و به این مسئله پرداخته شده که چطور می توان میزان بهره گیری از فعل معصوم را افزایش داد. برای این منظور، در فصل نخست آن، به طرح مبانی توسعه استنباط از فعل معصوم پرداختیم و هفت مبنای بنیادین را بررسی کردیم و در فصل دوم پیامدهای پذیرش مبانی توسعه استنباط را تبیین کردیم که در صورت پذیرش آنها، استنباط از فعل معصوم در سه حوزه منبع، روش و قلمرو افزایش می یابد
مهم ترین دستاورد این کتاب چیست؟
مهم ترین و جدی ترین دستاورد این کتاب آن است که ظرفیت و استعداد فعل معصوم بیش از آن چیزی است که تاکنون شناخته شده است. ما در این کتاب سعی کردیم این ظرفیت را برجسته و پررنگ کنیم.
نگارش این اثر چند سال به طول انجامید و سیر مطالعاتی آن به چه صورت بود ؟
نگارش این کتاب در مجموع بالغ بر 2 سال زمان برده است. از زمانی که این موضوع در خرداد1393 به تصویب رسید بنده مطالعات مربوط به این موضوع را آغاز و بالغ بر 18 ماه فرصت مطالعاتی برای این پژوهش صرف کردم. علت اصلی زمان بر بودن سیر مطالعات این موضوع عدم وجود منابعی است که گزاره های رفتار شناسانه معصوم را در اختیار ما قرار دهد. به همین خاطر باید از میان متون و منابع حدیثی به گزینش و انتخاب روایات مربوطه می پرداختیم که برای این منظور، 3500 حدیث از سیره پیامبر و 15000 حدیث از سیره معصومان را مطالعه و نمایه زنی کردم که در مجموع از روایات سیره نبوی حدود سیصد حدیث و از روایات سیره اهل بیت پانصد حدیث را استخراج کردم. و از این میان، تنها ده درصد آن یعنی 80 روایت را در کتاب بررسی کردم.
با توجه به مطالعات و پژوهش‌هاش‌هایی که تا کنون در این حوزه داشته‌اید آیا به پرسش‌های جدیدی دست یافته‌اید که برای دیگر محققان و دانشجویان شایسته پژوهش باشد؟
بله، پس از مطالعه طولانی که در این زمینه داشته و ابعاد و جوانب این موضوع را کاویدم به این نتیجه رسیدم که چند مساله هنوز شایسته پژوهش است و جا دارد که محققان به آن توجه کنند. یک مسئله که هنوز جای بررسی دارد این است که روش‌های توسعه ی استنباط از فعل معصوم چیست؟ این موضوع ظرفیت پژوهش را دارد . مساله ی دیگر بررسی تحلیلی- انتقادی مطالعات اهل سنت در حوزه رفتار شناسی است که دریابیم آن ها در موضوع فهم رفتار پیامبر(ص) و در استنباط از رفتار حضرت چه متدها و ضوابطی را مطرح کرده اند تا بدانیم چه میزان می توانیم از آن مطالعات کمک بگیریم و چقدر آن ها قابل نقد هستند
و اما سخن آخر
بنده در پایان به رسم ادب از اساتیدی که در نگارش این اثر از محضرشان استفاده کردم و به مدد یاری آنها این اثر به سرانجام رسید تشکر و قدردانی می کنم به ویژه استاد فاضل حجت الاسلام والمسلمین سید محمد کاظم طباطبایی و استاد فرزانه حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی راد که زحمت راهنمایی و مشاوره این کتاب را برعهده داشته‌اند.
