به گزارش آستان نیوز در طی این سال‌ها، ضمن نبرد نابرابر ایمان و كفر، منادیان حقیقت دینی، با الگو قرار دادن مبارزات صدر اسلام و با جدیتی وصف‌ناپذیر، نهضت مقدس امام خمینی(ره) را استمرار بخشیدند و روحیه سلطنت‌ستیزی را تقویت كردند و در هر مناسبتی با نام رهبر تبعیدی خود حركت انقلابی جمعیت‌های تظاهركننده را پر شتاب و با توان ساختند. قيام 15 خرداد نقطه عطفي در تاريخ مبارزات ملت قهرمان ايران است، كه رهبري داهيانه امام خميني(ره) و ياري روحانيان انقلابي در تداوم آن، طي يك دوره پانزده ساله، نقش اساسي داشته است. پانزدهم خرداد 1342، در پی بازداشت امام خمینی(ره) در انتقاد به لایحه ایالتی و ولایتی، اعتراضات گسترده‌ای در تهران، قم، ورامین، مشهد و شیراز با شعارهایی ضد شاه برگزار شد و توسط مأموران انتظامی آن زمان، بسیاری از تظاهرکنندگان دستگیر و به خاک و خون کشیده شدند. قیام 15 خرداد مردم شهرهای ایران و به خصوص شهر شهیدپرور تبریز نقش مثبتی در به ثمر نشستن انقلاب اسلامی داشته است؛ به طوری‌که اکثر کارشناسان سیاسی بر این باور هستند که جرقه انقلاب اسلامی با قیام مردم تبریز در خرداد ماه 42 آغاز شد. اعلامیه و سخنرانی‌های امام در سال‌های آغاز مبارزات از منابع ارزشمند موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی و شامل مجوعه‌ای از300 برگ است که در گفتگو با خانم فاطمه خندان؛ کارشناس مطالعات اسناد انقلاب اسلامی به معرفی آن می‌پردازیم.
15 سال بعد از 15 خرداد 1342
فاطمه خندان از میان اسناد تاریخی موجود در مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، به «اعلامیه تعطیل سراسری کشور در پانزدهم خرداد سال 1357 هجری شمسی و گزارشی از نتایج و آثار قیام پانزدهم خرداد سال 1342 هجری شمسی» و «نامه امام خمینی(ره) خطاب به فضلای قم و مشهد مبنی بر اعتراض به عملکرد رژیم پهلوی نسبت به روحانیون» به عنوان نمونه‌هایی از این مجموعه بی‌نظیر و اثرگذار اشاره می¬کند. وی به متن اعلامیه اشاره داشته و می‌گوید: «در متن اعلامیه تعطیل سراسری کشور در پانزدهم خرداد 1357، از چنین روزی در سال 1342 به عنوان روز افتخار، نقطه عطف انقلاب و روز امید یاد شده که این اعلامیه توسط روحانیون و دانشجویان مبارز مشهد از روی اعلامیه تهران در سوم خرداد ماه 1357 رونوشت شده است. در انتهای این اعلامیه آمده است که مردم غیور خراسان به پیروی از منویات مراجع عظام و رهبران ملی، پانزدهم خرداد 1357 را تعطیل عمومی اعلام کرده و در منازل خود متحصن هستند.» در نامه امام خمینی(ره) خطاب به فضلای قم و مشهد نیز که یکی دیگر از اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی به شمار می‌رود، به موارد جرم علما و دانشگاهیان از نظر دستگاه جبار پهلوی اشاره شده و علما و دانشجویان جدید و قدیم به صبوری و استقامت دعوت شده‌اند. رهبر کبیر انقلاب از خدمت به قرآن، مخالفت با سلطه اجانب بر کشورهای اسلامی، مخالفت با دستگاه ظلم و استبداد، دانش علما و دانشگاهیان و عدم تسلیم کورکورانه در مقابل اجانب و دست‌نشاندگان آن‌ها به عنوان برخی موارد جرم از نگاه رژیم ستم‌شاهی در این نامه نام برده است.
گفتگو با شاهدان عینی
تاریخ شفاهی یکی از شیوه‌های پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیدگاه‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها می‌پردازد. بر این اساس مرکز اسناد آستان قدس رضوی برای کامل‌سازی آرشیو مطالعات انقلابی خود پیرامون موضوعات مختلف به گفتگو با شاهدان عینی ماجرا و حوادث انقلاب پرداخته است. خندان، در این خصوص به پروژه‌های تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی مانند انقلاب اسلامی، شهید هاشمی‌نژاد و اصناف در انقلاب اسلامی، اشاره داشته و می‌گوید: «بیش از 230 ساعت مصاحبه صوتی و تصویری درباره قیام پانزدهم خرداد به‌ویژه با محوریت مشهد و خراسان، در بخش تاریخ شفاهی مدیریت امور اسناد آستان قدس رضوی، ثبت و ضبط شده است.»
همراهی علما و انتشار بیانیه
نهضت 15 خرداد 1342 نقطه آغاز تقابل نهضت اسلامي با حكومت پهلوي بود که در این راه جمع کثیری از علما، مراجع و روحانیون مبارز با انتشار اعلامیه و بیانیه‌های متعدد، خط مشی خود را در همراهی با آرمان‌های امام و حمایت از ایشان اعلام کردند. کارشناس مطالعات اسناد انقلاب اسلامی در این خصوص به اسناد متعددی اشاره دارد که حاوی متن سخنرانی، بیانیه و اعلامیه علما است و در مرکز اسناد انقلاب اسلامی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. خندان در این خصوص به متن سخنراني حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقي فلسفي با عنوان «اولين استيضاح پيرامون انتقاد از مفاد لايحه انجمن‌هاي ايالتي و ولايتي و نيز حمله به مدرسه فيضيه»، «پيام آيت‌الله ميلاني به ملت ايران برای مبارزه با فساد و نظر آیت‌الله مرعشي نجفي در پاسخ به اصناف بازار تهران در باب شرکت مردم در انتخابات» به انضمام عکسي از امام خميني در جمع روحانيون اشاره دارد. «مکاتبه بين ساواک گرگان و ساواک خراسان مبني بر ارسال يک نسخه فتوکپي نامه انجمن نشر و هنر گرگان به محمدتقي شريعتي به انضمام نامه‌نگاري بين اداره کل سوم و ساواک خراسان مبني بر ارسال صورت درخواستي سانسور شده از سوي پست‌خانه»، «اعلاميه تسليت آيت‌الله شهاب‌الدين مرعشي به خانواده‌هاي شهداي پانزدهم خرداد»، «قدرداني آيت‌الله شهاب‌الدين مرعشي نجفي از اهالي خراسان برای حمايت از اهداف و خواسته‌هاي علماء و طلاب و تاکيد بر ادامه مبارزات تا آزادي امام خميني و ديگر مراجع» نیز از دیگر اسناد موجود در آرشیو گنجینه رضوی است که وی بدان اشاره داشت. در خصوص اسناد به جا مانده از قیام 15 خرداد همچنین می‌توان به «قدرداني آيت‌الله خميني از همراهي مردم در مخالفت با قانون انجمن‌هاي ايالتي و ولايتي»، «اعلاميه مبني بر محکوم نمودن حکومت نظامي توسط شوراي مسلمانان متحد و انتقاد جبهه مسلمانان آزاده نسبت به انتخابات غيرقانوني دولت و همچنين اعتراض حزب ملت اسلام مبني بر لزوم تشکيل حکومت اسلامي.- ۱۳۴۲ش» و «اعلاميه دانشجويان مسلمان دانشگاه تهران در اعتراض به اهداف حکومت علم در تصويب لايجه انجمن‌هاي ايالتي و ولايتي.- ۱۳۴۲ش» اشاره کرد. «اعلاميه آيت‌الله محمد صادق حسيني روحاني در محکوميت اقدامات هيئت حاکمه در برگزاري انتخابات آزاد، زنداني کردن علما و حوادث 15 خرداد- پهلوي دوم»، «نامه امام خمینی(ره) خطاب به فضلای قم و مشهد مبنی بر اعتراض به عملکرد رژیم پهلوی نسبت به روحانیون» و «اعلاميه اعتصاب و تعطيلي سراسري کشور به مناسبت سالگرد 15 خرداد 1342- 1357» عنوان برخی از این اسناد ارزشمند به شمار می‌رود.
تصاویر تاریخی
از دیگر منابع موجود در حوزه وقایع 15 خرداد 42 در قم و تهران و نیز بازتاب آن در مشهد که به وحدت مبارزان و انقلابیون در ایران از سویی و حوزه‌های علمیه سراسر کشور به رهبری امام خمینی انجامید مجموعه غنی از عکس‌های امام خمینی(ره) از سال‌های 42 تا 67 است. در حال حاضر بالغ بر 718 قطعه عکس که 210 قطعه از آن‌ها به مبارزات امام خمینی(ره) در دهه 40 مرتبط بوده و بازگوی تاریخ مبارزه، سخنرانی‌ها و ملاقات‌های امام در دهه 40 است، در مرکز اسناد آستان قدس رضوی موجود است. همچنین پیوند علما با امام، جایگاه معظم له در بین طبقات مختلف اعم از بازار، روحانیت و مراجع، دانشگاهیان و نیز توده مردم در این عکس‌ها مشهود است
منابع چاپی
در کتابخانه تخصصی تاریخ آستان قدس رضوی نیز مجموعه‌ای از کتاب‌های چاپی با موضوع انقلاب اسلامی در دسترس مراجعان قرار دارد که کتاب‌های چند جلدی «تاریخ قیام 15 خرداد به روایت اسناد»، «خاطرات 15 خرداد» و «قیام پانزدهم خرداد به روایت اسناد» از جمله این آثار است.
گزارشگر: فاطمه باغشاهی
