آنچه از عزاداري ائمه معصومين(ع) به ما رسيده ظاهر قضيه است و باطن آن چيز ديگری است، اینکه عزاداري آن بزرگواران چگونه بوده است از درك ما خارج است. برای پرداختن به این مهم گفت‌وگویی صمیمی با حسین لطیفی پژوهشگر گروه کلام و اندیشه اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی صورت گرفته است که در ادامه می‌خوانیم.
لطفاً در ابتدا بفرمایید سیره عملی و گفتاری امامان معصوم(ع)درباره برگزاري مجالس عزاداري حادثه عاشورا چگونه بوده است؟
سيره عملي و گفتاري ائمه اطهار(ع) هميشه الگو و سرمشق زندگي پيروان و شيعيان بوده و هست. ازجمله سيره امامان معصوم(ع) درباره حادثه كربلا، برگزاري مجالس عزاداري حادثه عاشورا بوده است. امامان معصوم(ع)، علیرغم تلاش دشمنان در منزوي كردن و از ياد بردن و تحريف اهداف نهضت امام حسين علیه السّلام؛ هر يك پس از دیگری، با تعاليم عملي و گفتاري خود ضمن خنثي كردن تبليغات منفي آنان، از هیچ فرصتي براي ماندگاري و بزرگداشت آن حادثه جانگداز فروگذار نكردند. سنت عزاداري امام حسين(ع) در كردار و رفتار ائمه اطهار(ع) را مي‌توان به دو گونه اشاره کرد؛ نخست آن‌که امامان معصوم(ع) خود به عزاداري حسيني اقدام مي‌كردند و در عمل اهميت آن و پاسداري از نهضت عاشورا را به پيروان و مسلمانان نشان می‌دادند و گونه دوم امامان معصوم(ع) به مناسبت‌های مختلف و شیوه‌های گوناگون به تشويق پيروان خويش جهت برپايي مجالس عزاداري و ترويج فرهنگ عاشورايي می‌پرداختند.
یکی از سؤالاتی که عمدتاً از سوی شبکه‌های وهابیت در خصوص برگزاری عزاداری و سوگواری مطرح می‌شود این است آیا رسول‌الله(ص) و اهل‌بیت گرامی‌شان به‌ویژه حضرت امیرالمؤمنین(ع)، حضرت فاطمه(س) و امام حسن(ع) برای عزیزان خود گریه و عزاداری می‌کردند؟
بله. در سیره پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) بزرگوارشان عزاداری و برگزاری مراسم سوگواری بر درگذشت عزیزانشان به‌ویژه گریه و عزاداری بر حضرت اباعبدالله الحسین(ع) پیش از شهادتشان سابقه تاریخی دارد. چنان‌که در برخی روایات آمده که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بر مزار مادر بزرگوارش، بر پسرشان حضرت ابراهیم علیه السّلام، بر عموی بزرگوارشان حضرت حمزه(ع)، بر شهدای جنگ موته، بر جعفر بن ابی طالب(ع) و مانند آن و همچنین حضرت فاطمه زهرا(س)، دخت گرامی پیامبر اکرم(ص) بر رحلت پدر بزرگوارشان دائماً سوگوار بودند و بسیار می‌گریستند و همچنین حضرت رسول اکرم(ص) باخبر دادن جبرئیل از شهادت حضرت امام حسین(ع) در کربلا بسیار گریستند و در احادیث بسیاری آمده است هر زمانی که رسول خدا (ص) به یاد این خبر می‌افتادند اشک از چشمان مبارکشان جاری می‌شد. و نیز در برخی روایات آمده که حضرت امیرالمؤمنین(ع)، حضرت فاطمه(س) و حضرت امام حسن(ع) از شهادت حضرت اباعبدالله الحسین(ع) خبر داده و در مناسبت‌های گوناگون بر مصائب او گریه می‌کرده‌اند. بنابراین گریستن برای مصیبت‌های امام حسین(ع) در سیره نبوی و علوی و فاطمی و حسنی وجود داشته است. و اصولاً يکي از دلايل شيعه در برگزاري مجالس سوگوارى برای سالار شهیدان، تأیید مکرر بر پایی مراسم عزاداری توسط پیامبر اکرم(ص) و خاندان پاک و معصوم آن حضرت است.
آیا امام سجاد(ع) بر مصیبت پدر بزرگوارشان مجلس عزا برگزار می‌کردند؟
بنا بر گواهي نخستين اسناد مكتوب عاشورا، سوگواري امام حسين علیه السّلام هم زمان و پس از وقوع اين حادثه توسط اهل‌بیت امام به‌ویژه فرزندش علي بن حسين علیه السّلام بر پا شد. طبق گزارش مقتل نگاران، امام سجاد(ع) از هر فرصتي براي زنده نگه‌داشتن ياد و خاطره‌ی عاشورا استفاده می‌کردند. نقل‌شده است كه ايشان هنگام نوشيدن آب می‌گریستند. و وقتي با پرسش اطرافيان دراین‌باره روبه‌رو می‌شدند، پاسخ می‌دادند: گريه نكنم درحالی‌که آبي را كه پرندگان و جانداران وحشي آزادانه از آن استفاده می‌کردند، بر پدرم منع كردند.
سنت عزاداري در سيره عملی امام باقر(ع) و امام صادق(ع) چگونه بوده است؟
تاريخ و مقتل نگاران موارد زيادي از عزاداري امام باقر و امام صادق(ع) را نقل کرده‌اند. يكي از سیره‌های عملي آن بزرگواران اين بود كه هر وقت شاعران و مرثيه سرايان در بيت آن بزرگواران حضور می‌یافتند، از فرصت پیش‌آمده سود می‌جستند و مجالس عزاداري براي ياد و خاطره امام حسين(ع) ویارانش بر پا می‌کردند. مرثیه‌سرایی و شعرخوانی شعرای عاشورایی مانند كميت اسدي شاعر معروف اهل‌بیت علیه السّلام در بیت امام باقر(ع) معروف است. طريحي صاحب المنتخب روايت كرده است كه: چون هلال عاشورا پديدار می‌شد، امام صادق(ع)اندوهناك می‌شد و بر جد بزرگوارش سيد الشهداء(ع) می‌گریست و مردم از هر جانب به خدمت ايشان آمده و با او نوحه و ناله می‌کردند و بر آن حضرت تعزيت می‌دادند و چون از گريه فارغ می‌گشتند، حضرت می‌فرمود: اي مردم، بدانيد كه حسين علیه السّلام در نزد پروردگار خود زنده و مرزوق است و پيوسته به عزاداران خود نگاه می‌کند و بر نام‌های ايشان و پدرانشان و جايگاهي كه در بهشت براي آنان مهيا است از همه داناتر است.
آیا امام علی بن موسی‌الرضا(ع) به‌ویژه در دوران ولایتعهدی در ایام محرم مجلس عزاداری بر پا می‌کردند؟
عصر امام رضا(ع) دوره ویژه‌ای بود. با توجه به ورود امام به خراسان و شرایط پیش‌آمده (پذیرش ظاهری ولایتعهدی) و همچنین بستر مناسبی که در جامعه جاری بود یعنی مردم با حضور فرزند رسول خدا صلی‌الله علیه وآله در بین خود احساسات و عواطف درونی خویش را نسبت به اهل‌بیت(ع) به‌ویژه نسبت به سالار شهيدان كربلا بی‌پروا ابراز می‌کردند از این رو امام از فرصت پیش آمده سود جسته و در دهه‌ی محرم به‌طور منظم در سوگ جدش امام حسين علیه السّلام می‌نشستند.
سيره رفتاري و عملی سایر امامان معصوم (ع) در خصوص عزاداری چگونه بوده است؟
این سنت حسنه توسط ساير ائمه معصومين(ع) نيز پابرجا بوده است. ولي با توجه به حساسيت حكام عباسي و جّو اختناق حاكم بر آن دوران، بالطبع آن شرايط دوران صادقين(ع) براي آن بزرگواران فراهم نبود. ازاين رو اين سنت گاهي در قالب دعا و زماني به‌صورت نقل روايت بر پا و ادامه داشته است.
لطفاً بفرمایید چه نوع سوگواری و عزاداری در عصر ائمه(ع) سنت بوده و از سوی آن بزرگواران توصیه و تأکید شده است؟
در سخنان ائمه معصومين(ع) پيرامون سوگواري امام حسين(ع) به اموري ويژه و خاص تأکید و توصیه‌شده است و در سنت و سیره آن بزرگواران نوع خاصی از عزاداري را بيشتر می‌پسندیدند وان را به پيروانشان سفارش و توصيه می‌کردند. از این رو از مجموع روایات به دست آمده می‌توان به گريستن بر حسین بن علی(ع)، ذكر فضايل و مناقب و مصيبت حادثه کربلا، سرودن شعر در وصف این حادثه جانگداز، مداحي و خواندن زیارت‌نامه، زيارت مزار و تربت پاک امام حسين(ع)، بزرگداشت اربعين حسینی، ياد كردن هنگام نوشيدن آب و ارج نهادن به تربت سيد الشهداء اشاره داشت.
لطفاً درباره نمونه‌هایی که برشمردید توضیح بیشتری بفرمایید؟
بکاء و گریستن بر مظلومیت امام حسین(ع) یکی از مهم‌ترین نوع مورد تأکید اهل‌بیت(ع) است. در کتب ديني ما اخبار و روايات فراواني وجود دارد كه پيروان راستين اهل‌بیت(ع) را به عزاداري و نوحه‌گری فرا خوانده است تا جايي كه اين عمل را جزو بهترين پرستش‌ها برشمرده‌اند.
یکي دیگر از بهترين نوع عزاداري ذكر فضايل و مناقب اهل‌بیت(ع) و بيان معارف آن بزرگواران و در ضمن آن توسل و ذكر مصائبشان می‌باشد. اين روش به شيعه بينش ديني می‌دهد و موجب پذيرش آگاهانه دين می‌شود. پيشوايان ما بر انجام اين نوع عزاداري توصيه و تأکید می‌فرمودند و خود نیز بدان عمل می‌کردند. در روايتي امام صادق(ع) از يكي از پيروانش پرسيدند آيا جلساتي تشكيل می‌دهید و احاديث ما را براي يكديگر می‌گویید؟ و در ادامه فرمودند این‌گونه مجالس را دوست دارم؛ با تشكيل چنين مجالسي امر ما را احيا كنيد.
همچنین يكي دیگر از شیوه‌های سوگواري كه ازنظر كميت سهم بيشتري از عنايت و تأييد ائمه اطهار(ع) را به خود اختصاص داده است شعر و مرثیه‌سرایی است. امام صادق علیه السّلام درباره مقام و ارزش شاعر اهل‌بیت علیه السّلام مي فرمايند: «در شأن و فضيلت ما، بيت شعري گفته نمی‌شود مگر آن‌که مؤید به تأييد الهي و روح‌القدس باشد». بديهي است كه هر شعري مراد اهل‌بیت نیست و چنين اهميتي ندارد. شعرهاي غلوآميز يا ذلت‌بار و يا مشحون از دروغ و تحريف نه‌تنها اجري ندارد بلكه گناهي نابخشودنی هستند.
شعري كه ناقل فرهنگ و معارف ائمه علیه السّلام باشد و ابزاري براي دفاع از ولایتشان و احياء امر امامت باشد مورد تأييد آن بزرگواران می‌باشد.
از جمله شيوه امامان در نحوه برگزاري عزاداري و زنده نگه داشتن ياد و خاطره قيام عاشورا استفاده از شعراء و خطباء و افراد خوشنام و معروف بوده است. به اين افراد منشد(مداح) می‌گفتند. از مجموع سوگواری‌هایی که توسط برخی از اصحاب ائمه به ما رسیده است نشانی از گزافه‌گویی و غلو و سخن نادرست به چشم نمی‌خورد و اساساً حادثه كربلا آن‌قدر دل‌خراش و حزن‌انگیز است كه براي تحريك احساسات نيازي به قصه‌پردازی و مطالب نادرست نيست.
یکی دیگر از شیوه‌های مرسوم عزاداري كه ائمه(ع) بر آن تأکید ويژه دارند، و به عامل آن پاداش و ثواب فراوان وعده داده‌اند و خود را ضامن تحقق آن برشمرده‌اند، زيارت امام حسين(ع) است. شايد به همين خاطر باشد كه خواندن زيارت امام حسين علیه السّلام برخلاف زیارت‌های ديگر در اكثر ايام سال وارد شده است.
و اما سخن پایانی…
سخن پایانی اینکه آنچه ائمه اطهار(ع) از شیعیان و پیروانشان انتظار دارند اين است كه ياد و خاطره حضرت اباعبدالله الحسین(ع) آگاهانه و هوشمندانه انجام گيرد، حركتي كه بيداري بياورد و آگاهي و بينش و معرفت به راه و سيره جاودان آن بزرگواران را فراروی جویندگان معرفت و حقیقت نهد.
