نگهداری منابع خطی کهن، باعث شده این کتابخانه از جایگاه ممتاز و معتبری در بین کتابخانه‌های جهان، برخوردار باشد. انتساب این نهاد به امام هشتم(ع) عامل مهمی برای اهداء و نگهداری نسخ خطی شده است. به طوری‌که در بیشتر ایام، شاهد مراجعه مردم از اقصی نقاط ایران و جهان برای اهداء مصاحف شریف و کتب خطی به این کتابخانه هستیم. یکی از انواع قرآن‌هایی که تا کنون وقف موزه قرآن آستان قدس رضوی شده، قرآن‌های خطی بازوبندی است. در این گزارش با برخی از این مصاحف شریف که در موزه قرآن در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد، آشنا می‌شویم.
23 هزار نوع مصحف در گنجینه رضوی
در گنجینه کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی قریب به 23 هزار قرآن و جزوه قرآنی نگهداری می‌شود. در بین این قرآن‌ها و جزوات، آثار بسیار ارزشمندی از لحاظ انتساب به ائمه معصومین(علیهم‌السلام)، خطاطان و خوشنویسان مشهور و صاحب سبک، قدمت و دیرینگی اثر، خط و شیوه کتابت، آرایه‌ها و تزیینات هنری، یادداشت‌ها و توضیحات موجود در ظهریه‌ها و حواشی و وقفنامه‌ها وجود دارد. مصاحف این مجموعه در قطع یا ابعاد مختلفی مانند بازوبندی، بغلی، حمایلی، جیبی، رُقعی، خِشتی، وزیری، رحلی و سلطانی است. قطع کتاب، به اندازه طول و عرض هر برگ کتاب گفته می‌شود که عوامل متعددی از جمله حمل و نقل و نگهداری آسان، کمبود مواد اولیه برای تولید کتاب با ابعاد بزرگ مانند کاغذ، جلد، مرکب، صرفه‌جویی در هزینه‌ها، چشم‌نواز بودن برای خواننده و همچنین اقتضائات و شرایط خاص زمان و مکان در چگونگی شکل‌گیری ابعاد یا قطع کتاب دخیل بوده‌اند.
قرآن های بازوبندی
سید محمدرضا فاضل هاشمی مسئول امور مخازن نسخ خطی و چاپ سنگی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به قدمت دیرینه قرآن‌های بازوبندی در ایران اشاره می‌کند که تاریخ کتابت قدیمی‌ترین آن‌ها به قرن پنجم هجری قمری باز می‌گردد. وی می‌گوید: «بازوبند قطعه‌ای از کتاب است که در ابعاد سه در دو سانتی‌متر ساخته می‌شود. کتاب‌ها و جزواتی که پیشینیان در این قطع تجلید کردند، به اشکال مدور، بیضی، لوزی و چندضلعی بودند و توسط نخی از پارچه یا چرم به بازو بسته می‌شدند». وی ادامه می‌دهد: «پیشینیان تلاش می‌کردند حداکثر جزءهای قرآن کریم به همراه مطالب چند کتب ادعیه را در قطع بازوبندی بگنجانند که البته قدیمی‌ترین قرآن بازوبندی وقفی این گنجینه دارای 30 جزء کامل از آیات آسمانی است. با بررسی‌قرآن‌های خطی این کتابخانه در حال حاضر 68 قرآن و جزوه قرآنی با قطع بازوبندی در گنجینه نسخ خطی کتابخانه وجود دارد که در نوع خود کم‌نظیر هستند. قطع بازوبندی و قطع سلطانی کوچکترین و بزرگترین اندازه‌های کتاب هستند که قطع بازوبندی بیشتر برای قرآن‌ها و جزوات و کتب ادعیه و حرزها استفاده می‌شده و داخل محفظه چرمی در بازوبند قرار می‌گرفته و قطع سلطانی برای کتاب‌هایی که بیشتر در دربار سلاطین و حاکمان بوده، کاربرد داشته است».
علل کتابت قرآن بازوبندی
سید محمدرضا فاضل هاشمی علت انتخاب و استفاده از قرآن‌ها یا حرزهای بازوبندی را عوامل و انگیزه‌های مختلف عنوان می کند. وی می‌گوید: «برخی از مردم به خاطر اعتقاد و ایمان راسخ مبنی بر ملازمت همیشگی با قرآن و تیمّن و تبرّک، گروهی برای حفظ سلامتی و دفع چشم‌زخم، برخی برای افزایش رزق و روزی و پهلوانان و افرادی که دائم در حال جنگ و نبرد بودند، برای پیروزی در برابر رقیب از قرآن‌ها و احراز بازوبندی استفاده می‌کردند. به عنوان مثال آیه 255 سوره بقره (آیه الکرسی) و آیه 51 سوره قلم (و إن یکاد) از موارد پرکاربرد در بین مردم بدین منظور بوده است. خط نسخ، کاغذ ترمه و نخودی و فرنگی، جلد روغنی مُذهَّب و مرصّع و همچنین تیماج، دارا بودن آرایه‌های هنری و تزئینی مانند سرلوح و کتیبه زرّین، فواصل آیات گوی زرین، جداول اوراق به زر و تحریر مشکی و کمند نیز به سیاهی از جمله شاخصه‌های نسخه‌های قرآن های بازوبندی موجود در این گنجینه است که در اکثر موارد قریب به اتفاق وجود دارد».
موقوفه‌ای از تولیت فقید در موزه قرآن
یکی از قرآن‌های بازوبندی گنجینه نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی که در موزه قرآن در معرض بازدید عموم قرار دارد توسط تولیت فقید آستان قدس رضوی، حضرت آیت‌الله واعظ طبسی(رحمه‌الله علیه) در سال 1391 وقف کتابخانه آستان قدس رضوی شده است. هاشمی در مورد شاخصه‌های این مصحف شریف می‌گوید: «این قرآن کامل به خط نسخ خوش 23 سطری در ابعاد 7×5/4، به رنگ نباتی آهارمهره، توسط علی خوانساری در 1319 هجری کتابت شده است. فواصل آیات اثر مذکور گوی زرین اخترنما است و در دو صفحه افتتاح دارای کتیبه صدر و ذیل و حاشیه پهن مُذهَّب و مُنقّش به گل و برگهای ریز الوان و حواشی باریک زنجیره‌ای است. اسامی سوره‌ها در آن به خط ثلث شنگرفی است و بین سطور تمامی صفحات زراندازی شده و جداول اوراق در آن به زر و تحریر مشکی است و جلد نسخه روغنی دورو با صندوق خاتم‌کاری شده و شیرازه‌بندی با نخ‌های الوان انجام گرفته است».
نفایسی از قرآن‌های بازوبندی
در گنجینه نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی آثار دیگری از قرآن‌های خطی بازوبندی نیز وجود دارد که برخی وقف و برخی نیز خریداری شده است. از میان این نفایس می‌توان به قرآن بازوبندی نفیس اثر محمدرحیم اصفهانی اشاره کرد که در سال 1280 هجری به خط نسخ ممتاز در صفحات 17 سطری و در 312 برگ با ابعاد 4×6کتابت شده است. فاضل هاشمی این قرآن را به لحاظ تزیینات و آرایه‌های هنری و همچنین کامل بودن بسیار ارزشمند عنوان می‌کند. دو صفحه آغازین این نسخه، دارای ترنج و سرترنج مُذهّب و مُرصّع با نقوش اِسلیمی است و تمامی صفحات نسخه زراندازی بین سطور انجام شده و گوی مُرصّع در فواصل آیات وجود دارد. همچنین جداول اوراق تشعیری، سرسوره‌های مُذهّب و مُرصّع از خصایص این نسخه است که از سوره حمد تا سوره ناس در آن کتابت شده است. قرآن مذکور توسط غلامرضا مظفر در سال 1336 به کتابخانه آستان قدس وقف شده است. نسخه بازوبندی دیگری که از سوره حمد تا سوره ناس به خط نسخ ممتاز توسط محمدعلی اصفهانی در سال 1288 هجری در 374 برگ با ابعاد 5/5×5/3 کتابت شده از دیگر نفایس این مجموعه است. دو صفحه نخست نسخه، داراي کتيبه صدر و ذيل و حاشيه باريک زنجيره‌اي زرين و حاشيه پهن مذهّب و مرصّع و منقّش به نيم‌ترنج و حاشيه زنجیره‌ای زرين شرفه دار است. جداول صفحات با طلا و تحرير و شنگرف، کمندبه طلا و تحرير، فواصل آيات گوي زرين، سرسوره‌ها داراي کتيبه زرپوش و منقش، نشانه‌ها در حاشيه قندیل زرين در این اثر نفیس به چشم می‌خورد. محمدرضا فاضل هاشمی همچنین به کوچکترین قرآن بازوبندی در این گنجینه اشاره داشته و در خصوص شاخصه‌های آن می‌گوید: «این قرآن منتخب و برگزیده قرآن از سوره حمد تا سوره ناس به خط نسخ خفی بوده و در ابعاد 5/2 در 5/3 و در 158 برگ است. جداول اوراق و اسامی سوره‌ها به سرخی، دو صفحه قبل از شروع قرآن و چهار صفحه آخر، منقّش کم‌کار بوده و جلد نسخه تیماج قهوه‌ای با عطف پارچه و کاغذ نخودی فرنگی است».
گفتنی است گنجینه نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی مجموعه بی نظیر قرآنی، مملو از آثار مشاهیر و نوابغ خوشنویسی چون یاقوت مستعصمی، وراق غزنوی، ابن طباخ هروی، علیرضا عباسی، میرعماد حسنی، میرزا احمد نیریزی، محمد هاشم لؤلؤی اصفهانی، وصال شیرازی و … است.
منبع : آستان نیوز
