این موقوفه توسط حاج حسین آقا ملک بزرگترین واقف معاصر کشور در سال 1316 بر حرم مطهر رضوی وقف شد و در حال حاضر در باغ ملی تهران میزبان دوستداران فرهنگ و هنر اسلامی- ایرانی است. در آستانه سال 1399 با غلامرضا خواجه‌سروی مدیر عامل مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک درباره منتخبی از برنامه‌ها و اقدامات این مؤسسه در سال 1398 به گفت‌وگو پرداختیم.
بخش معاصر خانه تاریخی ملک با چه اهداف و اقداماتی در بهمن ماه در بازار تهران افتتاح شد؟
با حمایت و هدایت تولیت آستان قدس رضوی و مدیریت سازمان فرهنگی آستان قدس رضوی، اجرای طرح بازسازی و فراهم کردن زمینه بهره‌برداری فرهنگی و سایر برنامه‌ها از خانه تاریخی ملک به همت مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک از اوائل سال 97 آغاز شد که در مرحله نخست بخش قاجاری این خانه که به زندگی خصوصی حاج حسین آقا ملک و خانواده‌اش و ویترین‌های آثار تاریخی اختصاص داشت، برای بازدید عموم به‌ویژه تورهای گردشگری آماده شد. در سال 98 نیز افتتاح بخش معاصر این خانه در دستور کار مؤسسه قرار گرفت و بدین‌منظور اقداماتی شامل بهسازی اتاق‌‌ها و تاق‌ها، رطوبت‌زدایی، احیای آب‌نما و بهره‌برداری از آن، مرمت ساختارهای چوبی با پیشینه بیش از صد سال، بهسازی محیط، نورپردازی، زیباسازی، کف‌سازی، کاربری‌یابی و… پس از کسب مجوز از اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تهران با همراهی شهرداری پایتخت در مدت 9 ماه انجام شد. بنای معاصر این خانه در گذشته به کتابخانه ملک یعنی قرائت‌خانه و مخزن‌های کتاب اختصاص داشت که در حال حاضر آماده بهره‌برداری فرهنگی و پذیرای گردشگران است.
امسال چه مجموعه‌های نفیسی به این موقوفه اهدا شد؟
واقفان و مجموعه‌داران بسیاری هر ساله آثار تاریخی و فرهنگی شخصی و خانوادگی خویش را به کتابخانه و موزه ملی ملک اهدا می‌کنند. امسال نیز مجموعه‌ای از کتاب‌های نفیس چاپی شادروان مهدی روشن ضمیر؛ ادیب، نویسنده و پژوهشگر معاصر کشور، مجموعه‌ای گسترده از آثار هنری و کتابخانه نفیس زنده‌یاد حسین زمرشیدی؛ چهره ماندگار ایران در زمینه معماری سنتی و دو مجموعه کتاب ارزشمند توسط حسین استعدادی شاد؛ دکترای فلسفه از فرانسه و پروین‌دخت جمشیدی؛ فرهنگی بازنشسته و… به این مؤسسه اهدا شد. آثار برخی از این مجموعه‌ها پس از انجام مراحل فهرست‌نویسی، آماده‌سازی و… در کتابخانه ملی ملک در دسترس عموم گذاشته می‌شود.
کسب پروانه نشر کتاب توسط کتابخانه و موزه ملی ملک با چه رویکردی محقق شد؟
این موقوفه در دهه‌های گذشته دارای پروانه نشر بود، اما فعالیت‌های چاپ و نشر کتاب آن به‌ویژه نشر نسخه‌های خطی موجود در گنجینه ملک از اواخر دهه 80 به‌دلیل فقدان این مجوز، با همکاری سایر ناشران کشور ادامه یافت. به‌طور مثال کتاب «با کودکان در موزه ملک» به سفارش مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک توسط ناشر دیگری امسال به چاپ رسید. این مؤسسه در سال جاری بازکسب پروانه نشر خود را در راستای سیاست‌های کلان آستان قدس رضوی و تحقق نیات واقف مجموعه یعنی تعظیم و تکریم شعائر اسلامی، سعادت مملکت ایران، خدمت به جامعه و ترقی معارف که در وقف‌نامه حاج حسین آقا ملک نیز به آنها اشاره شده است، پیگیری کرد و دوباره به جمع ناشران کشور پیوست. بی‌شک اخذ مجوز نشر، گامی در راستای تعامل با پژوهشگران به منظور معرفی ظرفیت‌های بلقوه فرهنگی، تاریخی و هنری این گنجینه سرشار از منابع و آثار قدیمی است.
این مؤسسه در راستای تعامل با مراکز فرهنگی و آموزشی کشور چه اقداماتی انجام داد؟
کتابخانه و موزه ملی ملک با انعقاد تفاهم‌نامه‌های همکاری‌های علمی و فرهنگی مبتنی بر برنامه‌های مشخص با برخی مراکز علمی و پژوهشی به‌ویژه دانشگاهی کشور تلاش کرد تا با نگاهی جدید ارتباط خود را در حوزه فرهنگ و هنر اسلامی- ایرانی گسترش دهد. معرفی مجموعه گنجینه ملک به مراکز گوناگون و محققان، دانشجویان و استادان آنها، دعوت از آنان برای استفاده از خدمات پژوهشی این موقوفه، تدوین آثاری مانند مقاله، کتاب و طرح پژوهشی و همچنین بهره‌مندی کارشناسان مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک از دستاوردهای علمی این مراکز، از مهم‌ترین اهداف امضای این تفاهمنامهها بود. این تفاهمنامهها بین این مؤسسه و مراکزی همچون دانشگاه میبد، انجمن دمانس و آلزایمر ایران، مجمع کتابخانه‌های تخصصی استان قم(مکتا) و مرکز نشر دانشگاهی در سال جاری منعقد شد.
برنامه‌های آموزشی و پژوهشی مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک چگونه دنبال شد؟
مرکز آموزش و پژوهش این مؤسسه در هر فصل سال اقدام به برگزاری دوره‌های آموزشی- کارگاهی و نشست‌های تخصصی با هدف ارائه آموزش‌های رسمی در حوزه هنرهای سنتی کشور می‌کند. این برنامه‌ها از تابستان 98 در قالب مدرسه ملک به هنرجویان ارائه می‌شود. برگزاری برخی از این دوره‌ها با توجه به استقبال هنردوستان در ادامه دوره‌های فصل‌های گذشته با مباحث جدید صورت می‌گیرد. در این بین می‌توان به برپایی نشست پژوهشی «چگونگي شكل‌گيري موزه و جايگاه موزه‌داران در فرانسه»، نشست علمی بررسی آثار و احوال «علی‌قلی خویی» و نشست نقد و بررسی کتاب «نامه‌هایی به ناصرالدین شاه؛ مجموعه‌ای از عرایض متضمن اوامر شاه به امین‌السلطان» در سال جاری اشاره کرد.
در حال حاضر چه منابع اطلاعاتی در کتابخانه ملی ملک نگهداری می‌شود؟
بیش از 120 هزار جلد کتاب چاپی، افزون بر سه هزار و 500 کتاب چاپ سربی قدیمی، چهار هزار و 200 جلد کتاب چاپ سنگی و حدود 20 هزار نسخه و رساله خطی در موضوعاتی مانند دین، تاریخ، ادبیات، عرفان، فلسفه، تمدن و هنر ایرانی اسلامی به زبان‌های مختلف به‌ویژه فارسی و عربی و همچنین مجموعه‌ای از اسناد تاریخی مشتمل بر بیش از پنج هزار سند در این موقوفه نگهداری می‌شود. البته مجموعه نشریات بسیار قدیمی و کم‌نظیری در کنار مطبوعات دوره قاجار تا امروز در این کتابخانه ملی ملک وجود دارد. این کتابخانه در تلاش است مجموعه مطبوعات آرشیو خود را با خرید منابع به‌روز نگه دارد.
اهل علم و پژوهش چگونه میتوانند از این گنجینه ارزشمند استفاده کنند؟
کتابدوستان با ارائه کارت شناسایی معتبر میتوانند به‌صورت رایگان از خدمات دو تالار عمومی خواهران و برادران کتابخانه ملی ملک استفاده کنند. اهل پژوهش نیز امکان بررسی فایل دیجیتال هر اثر موزه‌ای یا منابع کتابخانه‌ای که مستندسازی، تصویربرداری و اسکن شده باشد مانند نسخه‌های خطی، آثار چاپ سنگی و اسناد را طبق ضوابط کتابخانه در تالار محققان دارند. در مجموع بیش از 18 هزار نفر از خدمات حضوری این کتابخانه در سال جاری بهره‌مند شدند. همچنین پژوهشگران داخلی و خارجی با مراجعه وب‌سایت کتابخانه و موزه ملی ملک به نشانی«malekmuseum.org» میتوانند از خدمات غیرحضوری مؤسسه مانند دسترسی رایگان به اطلاعات مجموعه‌های متنوع موقوفه ملک استفاده کنند. البته محققان برای تکمیل اطلاعات یا دریافت تصویرهای باکیفیت‌تری از آثار میتوانند با کتابخانه ارتباط برقرار کنند. در سال جاری نیز 80 درصد خدمات کتابخانه در حوزه نسخه‌های خطی به‌صورت غیرحضوری و در قالب ارسال فایل دیجیتال آنها به محققان ارائه شد.
به منتخبی از برنامه‌های متنوع بخش موزه‌ای این موقوفه نیز اشاره بفرمایید.
موزه ملی ملک با بهره‌مندی از تالارهای خلاقانه‌ای مانند تالار علوم در ایران اسلامی، هنر و زندگی و هزار داستان و گنجینه نفیسی از آثار لاکی، خوش‌نویسی، نقاشی، تمبر، سکه، نگارگری و… یکی از نقاط جذاب گردشگری پایتخت به شمار می‌آید چنانکه حدود شش هزار گردشگر از 3 تا 12 فروردین‌ماه 98 از این موزه دیدن کردند. همچنین شخصیت‌ها و گروه‌های بسیاری مانند رئیس موزه هنرهای کلکسیونی شانگهای چین به همراه جمعی از هنرمندان این کشور در سال جاری از آن بازدید کردند. برنامه «خواندن در موزه» نیز با محوریت بلندخوانی کتاب‌هایی همچون موزه معصومیت در تالار هزارداستان این موزه برگزار شد. دومین دوره طرح «موزه و دانش‌آموز» ستاد گردشگری شهرداری تهران نیز از مهرماه در موزه ملک آغاز شد و جمعی از دانش‌آموزان پایتخت در قالب تورهای ویژه با برپایی کارگاه‌هایی مانند ضرب سکه در نیمه دوم سال جاری از این موزه دیدن کردند. همچنین نمایشگاه‌های متنوعی در طول سال جاری در این موقوفه برگزار شد که بطور نمونه می‌توان از نمایشگاه آثار چاپ سنگی «علی‌قلی خویی»، نمایشگاه نقاشی پشت شیشه «مینای هفت رنگ»، نمایشگاه «نقش بافته‌ها»؛ گزیده مجموعه گلیم‌های اهدایی حسینعلی سودآور، نمایشگاه تک اثر هجدهم با محوریت «نسخه خطی زیارت» و نمایشگاه «گوهر گره»؛ گزیده آثار اهدایی زنده‌یاد حسین زمرشیدی نام برد. کمیته ملی موزه‌های ایران(ایکوم) نیز در هفته میراث فرهنگی امسال از کتابخانه و موزه ملی ملک با اهدای لوح، نماد ایکوم 2019 و یک نشان فرهنگی تقدیر کرد.
حفاظت و مرمت آثار در این موقوفه فرهنگی چگونه انجام شد؟
اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک وظیفه گردآوری اطلاعات فرهنگی، ایجاد بانک اطلاعات آثار موجود در گنجینه موزه و نفایس کتابخانه، ایجاد شرایط مناسب حفاظتی گنجینه‌ها و مرمت آثار آسیب‌دیده و ایجاد شناخت و درکی عمیق‌تر از آثار و صیانت از مواریث فرهنگی به جای‌مانده از گذشته این موقوفه را برعهده دارد. به همت این اداره کارهای مرمتی و حفاظتی مجموع آثار مورد نیاز به مرمت کتابخانه و موزه ملی ملک انجام شده و اطلاعات آنها در 22 مجموعه مختلف موضوعی در وب‌سایت این مؤسسه وجود دارد. همچنین از آنجایی‌که طبق وقف‌نامه حاج حسین آقا ملک امکان خارج کردن آثار از این موقوفه وجود ندارد، فعالیت‌های حوزه مرمت آثار کتابخانه و موزه ملی ملک در داخل مؤسسه و در سطحی تقریباً به‌روز و جهانی انجام می‌شود. در حوزه حفاظت نیز آثار در مخازن و محیطی استاندارد نگهداری می‌شود.
تهیه و تنظیم: آرزو مستأجر حقیقی
