در این مجال به بررسی طومار علیشاهی از قدیمی‌ترین و باارزش‌ترین اسناد مربوط به تشکیلات اداری و موقوفات آستان قدس رضوی می‌پردازیم.
طومار علیشاهی به همت علی قلی‌خان معروف به علیشاه یا عادلشاه؛ والی خراسان و برادرزاده نادرشاه افشار، پس از مرگ نادرشاه و به قدرت رسیدن علیشاه در سال 1160 هجری قمری تهیه شده است. این طومار سیاهه‌ای از کل موقوفات شناخته شده آستان قدس رضوی و مسجد جامع گوهرشاد، از ابتدا تا زمان صدور طومار است. البته خود علیشاه نیز تعداد یک‌صد زوج ملک بر موقوفات پیشین افزوده است که وقف‌نامه جداگانه‌ای داشته و متأسفانه اکنون در دست نیست، اما رقبات آن در طومار ذکر شده است.
رقبات مندرج در طومار به تفکیک شهر و ولایت مربوط درج شده، به این ترتیب که موقوفات هر شهر و آبادی با ذکر رقبات و به تفکیک مزارع، باغات، خانات و دکاکین، طواحین، تیمچه‌ها، قنوات، حمام‌ها و غیره، با احتساب نقد و جنس هر رقبه به حروف سیاق در ذیل همان رقبه ثبت شده است.
طومار علیشاه علاوه بر فهرست‌نامه موقوفات، دستور و برنامه کار و بودجه وقت آستان قدس رضوی نیز به شمار می‌رود. در این طومار برای نخستین بار تمامی موقوفات آستان قدس رضوی ثبت و ضبط شده و مشخصات و نشانی موقوفات، همراه با حدود و اندازه درآمد و نوع هزینه و مصرف آن‌ها ذکر شده است. همچنین در این طومار وظایف کارگزاران و مستخدمان آستان قدس نظیر تولیت، مستوفی، مشرف، ناظر، کلیددار، مهردار، مدرس، سرکشیک، خادم‌باشی، نائب‌الزیاره، حافظ، خادم، صدر، خطیب، صاحب نسق، مؤذن، مأموران روشنایی، بخورسوز، عنبرسوز، مباشران املاک، طبیب، جراح، پرستار و … همراه با مصارف و هزینه‌های جاری و حقوق و ساعات کار و نوع مسئولیت و شرح وظایف هر یک به تفکیک تشریح شده است.
طبق مفاد این طومار، علیشاه دستور داد تعداد کشیک‌های آستانه مبارکه از سه نوبت به پنج نوبت(به عدد پنج تن آل عبا) افزایش یافته و مقرر شد خدمه و فراشان از اعاظم و سادات و افاخم نجبا انتخاب شوند. در این سند مهم، تعداد مشاغل آستانه مبارکه، عنوان مناصب و نام اشخاص به همراه مقرری هر کدام مشخص شده و حتی در زمینه نوع لباس و ترتیب نشستن خدام و صاحب منصبان در کشیک‌خانه، دستوراتی ارائه شده است.
منبع : آستان نیوز
